nadesłał: Waldemar Rusek

W Kaliszu, wokół obecnego centrum miasta, pozostało sporo fragmentów murów obronnych. Tworzą dawny zarys murów miejskich. Gdyby je wszystkie obejść, to trasa wyniesie około 2 km. Jedna z baszt zachowanych do dziś nazwana jest Dorotką.

Kalisz. Baszta Dorotka z fragmentem murów obronnych, fot. Waldemar Rusek, 29.05.2022. 

Kalisz. Fragment murów obronnych przy baszcie Dorotce, fot. Waldemar Rusek, 17.06.2022. 

Baszta Dorotka została wzniesiona na przełomie XIV i XV wieku i stoi obok Bazyliki Wniebowzięcia NMP (Narodowe Sanktuarium św. Józefa). Najpierw miała kształt prostokątny, a po przebudowie w XVI wieku ma kształt półokrągły. Dwie kondygnacje i stożkowy dach. Ma około 9,5 m wysokości i 5,4 m średnicy. Mury przylegające do baszty zrekonstruowano w latach 60. XX wieku. Oprócz Baszty Dorotki z fragmentem murów zachowała się do dziś Baszta Artyleryjska wraz z fragmentami muru obronnego. Dalej przy ulicy Kadeckiej i Łaziennej, w podwórzu starej kamieniczki, znajduje się najstarszy fragment murów obronnych pochodzący z końca XIII wieku, a dalej, przy klasztorze oo. Franciszkanów, przy samym kościele, fragment murów z okresu średniowiecza - pozostałość Baszty Franciszkańskiej. Idąc dalej wzdłuż ulicy Kazimierzowskiej, dojdziemy do XIX-wiecznego Mostu Kamiennego. Tutaj znajdowała się Brama Wrocławska. Ślad po niej zaznaczono za pomocą kostki brukowej. Przy ulicy Parczewskiego zachował się najdłuższy odcinek murów o długości około 90 metrów, a jednym z jego elementów architektonicznych są trzy ceglane wsporniki, które pewnie dawniej podtrzymywały basztę nadwieszoną nad murem. Dalej dochodzimy do Liceum im. A. Asnyka, obok którego znajdują się fragmenty fundamentów Zamku Kaliskiego.

Kalisz. Fragment fundamentów zamku królewskiego, fot. Waldemar Rusek, 17.06.2022. 

Kalisz. Centrum miasta, fot. Waldemar Rusek, 11.06.2022.

W Kaliszu przebywali władcy, książęta, tu podpisywano traktaty. Tu był Zamek Królewski. Znaczące grody chroniły się przed najeźdźcami za pomocą murów obronnych i baszt. W Kaliszu wczesne fortyfikacje były umocnieniami drewniano-ziemnymi. W połowie XIV wieku zastąpiono je murami obronnymi.

W 1257 roku książę Bolesław Pobożny nadał Kaliszowi prawa miejskie (na prawie średzkim). W tym czasie w mieście okolonym rzeką Prosną powstały kościoły, cechy rzemieślnicze i rozwijał się handel. Fortyfikacje sprawiły, że miasto było bezpieczniejsze i chroniło kupców zmierzających tzw. "Szlakiem Bursztynowym", biegnącym z Włoch przez Śląsk do Bałtyku. Inicjatorem murów ceglanych był król Kazimierz Wielki. W Kaliszu mieszkali jego dziadkowie, rodzice matki Jadwigi Bolesławówny - błogosławioną Jolentę i Bolesława Pobożnego, fundatorów katedry i klasztoru oo. Franciszkanów.

Około 1350 roku, za czasów króla Kazimierza Wielkiego, miasto w całości otoczono fortyfikacjami miejskimi. Mury biegły wzdłuż odnogi rzeki Prosny. Ten obwód murów pokrywał się z dzisiejszym śródmieściem. Miały kształt owalu, długość około 1600 metrów, a powierzchnia miasta wewnątrz murów wynosiła 18 ha.

W 1418 roku, 8 lat po bitwie pod Grunwaldem, Władysław Jagiełło zarządził opłaty targowe dla Kalisza z przeznaczeniem na reperację murów miejskich. Fortyfikacje budowano, remontowano i modernizowano do połowy XVII wieku. Największe roboty modernizacyjne przeprowadzono po pożarze miasta w roku 1537. Objęły rozbudowę głównych bram, przebudowę i budowę nowych baszt oraz przebudowę murów. Po zajęciu Kalisza w roku 1655 przez Szwedów wzmocnili oni mury obronne. Mury ucierpiały w następnym roku i zaczął się ich upadek.

Do fortyfikacji należały murowane mury obronne, bramy i baszty. Według planu miasta z XVIII wieku mury miejskie miały długość około 1600 metrów, wysokość około 4 do 6 metrów, a ich grubość wynosiła około 1,8 metra. Grubość widać na pozostałościach murów. Ceglane mury obronne były na fundamencie kamiennym. Między murami miejskimi było 15 baszt i 4 bramy. Bramy nosiły nazwy: Wrocławska, Toruńska, a mniej ważne bramy to Piskorzewska i Łazienna. Bramę Toruńską wzniesiono już w 1283 roku.

Kaliski Zamek Królewski leżał w okolicy dzisiejszego Liceum im. Adama Asnyka. Ceglany, gotycki (XIII wiek) zamek miał 7 tysięcy łokci kwadratowych powierzchni. W Polsce długość łokcia mieściła się w zakresie 57-65 cm, czyli średnio 60 cm. Zamek miał powierzchnię około 4200 metrów kwadratowych. Jego budowla stanowiła ważny punkt wśród murów obronnych. Leżąc w linii murów obronnych, podparty był od zewnątrz murowanymi skarpami. Miał cztery kondygnacje i mieścił reprezentacyjne sale miejskie. Był to bardzo duży gmach czteroskrzydłowy. Według badaczy mógł liczyć nawet 45 pomieszczeń. Miał głęboką fosę i most zwodzony. Przed zamkiem był duży pusty plac, który utrudniał najeźdźcom dostęp do murów. Obok niego, na szczycie Placu Jana Pawła II, była Brama Toruńska - najokazalsza ze wszystkich bram miejskich. Bramy Łazienna i Piskorzewska były na wylocie ulic o tych samych nazwach prowadzących obecnie do parku i na planty. Mury miasta Kalisza były dodatkowo otoczone fosą. 

Kalisz. Dawna baszta artyleryjska z XVI wieku, fot. Waldemar Rusek, 17.06.2022.

Kalisz. Pochodzący z końca XIII wieku najstarszy fragment murów obronnych znajduje się przy ulicy Kadecka i Łazienna, w podwórzu starej kamieniczki, fot. Waldemar Rusek, 30.08.2024.

Kalisz. Fragment murów obronnych przy klasztorze franciszkanów, fot. Waldemar Rusek, 18.07.2022.

Kalisz. Fragment murów obronnych przy ulicy Parczewskiego, fot. Waldemar Rusek, 06.08.2022.

Kalisz. Fragment murów obronnych przy ulicy Parczewskiego, fot. Waldemar Rusek, 23.08.2024.

Brama Wrocławska była w pobliżu Mostu Kamiennego. Broniła miasto od strony drogi wiodącej z Przedmieść Wrocławskich. Przeprawę przez rzekę Prosnę umożliwiał drewniany most zwodzony. Po obu stronach przed mostem stały dwie okrągłe baszty kryte dachówką i mur o długości 20 metrów, tworzący korytarz, a na jego końcu była brama z opuszczaną kratą. Za nimi był dwudziestometrowy korytarz z cegły. Korytarzem dochodziło się do bramy, która miała górne pomieszczenie nad sklepieniem, pod którym opuszczano kratę broniącą miasto. Dziś na nawierzchni ulicy zaznaczono za pomocą kostki kształt fundamentów bramy i korytarza, co widać na zdjęciach.

Kalisz. Zaznaczony za pomocą kostki zarys Bramy Wrocławskie przy Moście Kamiennym, fot. Waldemar Rusek, 18.04.2024.

Kalisz. Zaznaczony za pomocą kostki zarys Bramy Wrocławskie przy Moście Kamiennym, fot. Waldemar Rusek, 18.04.2024.

Dalej mury biegły w kierunku dzisiejszego Starostwa - ciekawego gmachu obecnego starostwa zbudowanego w latach 1586-1591 przez fundację prymasa Polski, księdza Stanisława Karnkowskiego. Gmach zaprojektowany przez Jana Marię Bernardoniego nie mieścił się w obrębie miejskich murów obronnych. W roku 1590 przesunięto mury obronne, na co zgodę wyraził król Zygmunt III. Nową basztę przerobiono później na Basztę Artyleryjską, która zachowała się wraz z fragmentami muru obronnego. Według opisu z roku 1778 mury były bardzo zdewastowane, dlatego Komisja Dobrego Porządku zdecydowała o rozbiórce murów. W roku 1790 rozebrano Bramę Wrocławską. Inne bramy i baszty, oprócz Dorotki, też już nie istnieją.